جرجی زیدانجرجی زیدان، ادیب ، مورخ و روزنامه‌نگار لبنانی است. فهرست مندرجات۲ - دوران کودکی ۲.۱ - مدرسه کشیش ۲.۲ - مدرسه الشوام ۲.۳ - کار در اغذیه فروشی ۲.۴ - مدرسه شبانه ۳ - دوران جوانی ۳.۱ - دانشکده پزشکی ۳.۲ - تحصیل در مصر ۳.۳ - عضویت در فراماسونری ۳.۴ - کمک به انگلیس ۳.۵ - چاپ اولین کتاب ۳.۶ - استخدام در مجله ۳.۷ - ازدواج ۳.۸ - تدریس در قاهره ۴ - درگذشت ۵ - آثار ۵.۱ - داستانهای تاریخی ۵.۱.۱ - پیشگامی زیدان ۵.۱.۲ - تعداد و محتوا ۵.۱.۳ - ویژگی‌ها ۵.۱.۴ - نظر منتقدان ۵.۲ - زبان و تاریخ ادبیات عربی ۵.۲.۱ - تاریخ آداب اللغة ۵.۲.۲ - الالفاظ العربیة ۵.۲.۳ - تاریخ اللغة ۵.۲.۴ - البلغة ۵.۳ - تاریخ ۵.۳.۱ - تاریخ الماسونیة ۵.۳.۲ - مشهورترین اثر ۵.۳.۳ - نظر منتقدان ۵.۳.۴ - چاپ و ترجمه ۵.۴ - تراجم و سرگذشتنامه‌ها ۵.۵ - مجله الهلال ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - تولدوی در ۱۱ جمادی‌الاخره ۱۲۷۸ در خانواده‌ای تنگدست و مسیحی در بیروت به‌دنیا آمد. ۲ - دوران کودکیپدرش، حبیب، از اهالی روستای عَین عَنّوب بود که همراه خانواده‌اش به بیروت مهاجرت کرده و در آن‌جا در اغذیه‌فروشی کار می‌کرد. [۱]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۵۲۸، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۲]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۵۲۹، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۳]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۷ـ ۸، قاهره ۱۹۷۰.
۲.۱ - مدرسه کشیشوی که خود بی‌سواد بود و فقط خواندن و نوشتن و حساب و کتاب مقدماتی را ضروری می‌دانست، زیدان را در پنج سالگی به مدرسه کشیش الیاس شفیق / الیاس شویری فرستاد تا در آینده در اداره اغذیه‌فروشی به او کمک کند. ۲.۲ - مدرسه الشوامزیدان، پس از دو سال، به مدرسه الشوام رفت و در آن‌جا حساب، صرف و نحو ، خوش‌نویسی و کمی زبان فرانسه آموخت. در نه سالگی به مدرسه الاقمارالثلاثة رفت و در یازده سالگی، با اصرار پدرش، تحصیل را رها کرد. [۴]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۵۳۶، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۵]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۵۴۱، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۶]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۸، قاهره ۱۹۷۰.
[۷]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۲، قاهره ۱۹۷۰.
۲.۳ - کار در اغذیه فروشیزیدان یک سال و اندی در اغذیه‌فروشی نزد پدرش، و سپس دو سال در یک کارگاه کفاشی کار کرد، اما دوباره نزد پدرش بازگشت. ۲.۴ - مدرسه شبانهدر پانزده سالگی به مدرسه‌ای شبانه رفت و در مدت چهار ماه، با تلاش بسیار، زبان انگلیسی آموخت. در همان زمان، تألیف فرهنگی انگلیسی به عربی را آغاز کرد که ناتمام ماند. [۸]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج ۲۰، ص۵۴۱، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۵۵۵، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰]
مارون عبود، جرجی زیدان: حیاته، ج۱، ص ۱۹، اعماله، ما قیل فیه، الفهارس، در جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳ - دوران جوانیاو در اغذیه‌فروشی با بزرگانی نظیر ابراهیم الیازجی (منتقد، شاعر ، روزنامه‌نگار و محقق) و عبداللّه بستانی (شاعر، روزنامه‌نگار ونمایشنامه‌نویس) آشنا شد و به عضویت گروه «جمعیة شمس‌البِرّ»، شعبه‌ای از جمعیت جوانان مسیحی در انگلستان ، در آمد و در این گروه، با یعقوب صروف (روزنامه‌نگار، مترجم و داستان‌نویس)، سلیم البستانی (روزنامه‌نگار و داستان‌نویس)، و اسکندر البارودی آشنا شد. ۳.۱ - دانشکده پزشکیبا تشویق‌ها و راهنمایی‌های بارودی، تصمیم گرفت به دانشکده پزشکی برود. دو ماه دروس مقدماتی را نزد بارودی خواند و در ۱۲۹۸ در رشته پزشکی به کالج پروتستان سوری راه یافت [۱۱]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج ۲۰، ص ۵۶۳ - ۵۷۷، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۲]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۸ - ۹، قاهره ۱۹۷۰.
و در سال اول، شاگرد ممتاز شد. در اوایل سال دوم، زیدان و دانشجویان دیگر در اعتراض به کاستیهای دانشکده و برای احقاق حقوق خود و هواداری از استادی که به علت سخنرانی در باره داروینیسم اخراج شده بود، از رفتن به کلاس خودداری کردند. پس از کشمکشهای بسیار، دانشکده تصمیم گرفت دانشجویان معترض را اخراج کند. زیدان در خاطراتش، این واقعه را اولین جنبش دانشجویی در شرق می‌داند. [۱۳]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۵۸۳، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۴]
جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، ج۲۰، ص ۶۰۷، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۳.۲ - تحصیل در مصرزیدان در ۱۳۰۰ در رشته داروسازی امتحان داد و چندی در این رشته درس خواند، ولی آن را نیمه‌کاره رها کرد و برای ادامه تحصیل به مصر رفت. [۱۵]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص۱۰، قاهره ۱۹۷۰.
[۱۶]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۱۶، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳.۳ - عضویت در فراماسونریبهنوشته ابوخلیل، [۱۷]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۱۶، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
وی قبل از سفر به مصر به عضویت فراماسونری در آمده بود، ولی به‌گفته فیلیپ، در باره وابستگی او به فراماسونری در بیروت سند قطعی وجود ندارد، اما شکی نیست که وی در مصر به عضویت این گروه در آمده است. زیدان ابتدا قصد داشت در مصر در رشته پزشکی ادامه تحصیل دهد؛ اما، با پیشنهاد صاحب روزنامه الزمان، تا ۱۳۰۱ در آن‌جا مشغول به‌کار بود. ۳.۴ - کمک به انگلیسدر همان سال در حمله انگلیس به سودان ، برای درهم شکستن قیام محمد احمدبن عبداللّه معروف به مهدی سودانی ، در سمت مترجم امنیتی به ارتش انگلستان پیوست. [۱۸]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، قاهره ۱۹۷۰.
۳.۵ - چاپ اولین کتابدر ۱۳۰۲ به بیروت بازگشت و به فراگیری زبانهای عبری و سریانی پرداخت و به عضویت المجمع العلمی‌الشرقی در آمد. [۱۹]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۱، قاهره ۱۹۷۰.
[۲۰]
حنا فاخوری، الموجز فی الادب العربی و تاریخه، ج ۴، ص ۲۲۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
در ۱۳۰۳، اولین کتاب وی، با عنوان الالفاظ العربیة و الفلسفة اللغویة، در بیروت به‌چاپ رسید و به‌سبب انتشار آن، او عضو انجمن سلطنتی آسیایی گردید. [۲۱]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۱، قاهره ۱۹۷۰.
در همان سال، به لندن سفر کرد و با آثار مستشرقان آشنا شد. ۳.۶ - استخدام در مجلهپس از بازگشت به قاهره، در زمستان همان سال به پیشنهاد یعقوب صروف و فارِس نَمِر، در مجله المقتطف استخدام گردید. وی بیشتر به کارهای اجرایی می‌پرداخت، به‌طوری که در مدت یک سال و نیم همکاری، فقط یک مقاله در آن‌جا به چاپ رساند. در ۱۳۰۶، از سمت خود کناره‌گیری کرد و دو سال در مدرسه العبیدیة الکبری'، به عنوان معلم ارشد، به تدریس زبان عربی پرداخت. [۲۲]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۱ـ۱۲، قاهره ۱۹۷۰.
۳.۷ - ازدواجدر ۱۳۰۸ ازدواج کرد و با مشارکت یکی از دوستانش، چاپخانه کوچکی تأسیس کرد که سال بعد، با کناره‌گیری شریکش، به‌تنهایی اداره آن را برعهده گرفت. وی در اواخر ۱۳۰۹، مجله الهلال را تأسیس نمود. [۲۳]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۳، قاهره ۱۹۷۰.
از ۱۲۹۸ رابطه عمیق و استواری بین زیدان و مستشرقانی مانند نولدکه ، گولدتسیهر ، کراچکوفسکی و مارگلیوث و وان‌دایک ایجاد شد و دفتر مجله الهلال محل رفت و آمد مستشرقانی بود که به مصر می‌آمدند. [۲۴]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۷۳ـ ۱۷۸، قاهره ۱۹۷۰.
[۲۵]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۱۷، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
زیدان در ۱۳۲۶/ ۱۹۰۸ به استانبول، در ۱۳۳۰/۱۹۱۲ به کشورهای اروپایی و در ۱۳۳۱/۱۹۱۳ به فلسطین سفر کرد. [۲۶]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۳۹ـ۴۰، قاهره ۱۹۷۰.
[۲۷]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۱۷، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳.۸ - تدریس در قاهرهدر ۱۳۲۸/ ۱۹۱۰، دانشگاه قاهره از وی برای تدریس تاریخ اسلام دعوت کرد. انتخاب یک مسیحی برای تدریس تاریخ اسلام، اعتراض شدید مسلمانان را برانگیخت و زیدان مجبور به کناره‌گیری از این سمت شد. ۴ - درگذشتوی در ۲۷ شعبان ۱۳۳۲/۲۱ ژوئیه ۱۹۱۴ در منزل خود در قاهره به‌طور ناگهانی درگذشت. [۲۸]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۰۵ـ ۲۰۸، قاهره ۱۹۷۰.
شاعرانی چون احمد شوقی، محمد حافظ ابراهیم، ولی‌الدین یکن، خلیل مُطران و ایلیا ابوماضی در مرگ او مرثیه‌هایی سرودند. [۲۹]
مارون عبود، جرجی زیدان: حیاته، ج۱، ص ۳۸۹ـ۴۴۰، اعماله، ما قیل فیه، الفهارس، در جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۰]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۰۹ـ۲۱۰، قاهره ۱۹۷۰.
۵ - آثارزیدان آثار بسیاری در زمینه‌های گوناگون از خود به جای گذاشته است، وی را می‌توان از پرکارترین و برجسته‌ترین نویسندگان و نمایندگان تجدد ادبی قرن سیزدهم/ نوزدهم و آغاز قرن چهاردهم/ بیستم میلادی دانست. تألیفات وی عبارت‌اند از: ۵.۱ - داستانهای تاریخیبیشتر شهرت زیدان به سبب داستانهای تاریخی اوست. ۵.۱.۱ - پیشگامی زیدانهرچند فضل تقدم داستان تاریخی در ادبیات عرب با دو داستان زینوبیا (۱۲۸۸/ ۱۸۷۱) و الهیام فی فتوح الشام (۱۲۹۱/۱۸۷۴) به سلیم البستانی می‌رسد، ناقدان، زیدان را پیشگام این نوع ادبی می‌دانند. [۳۱]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۹۸ـ۹۹، قاهره ۱۹۷۰.
[۳۲]
عبدالمحسن طه‌بدر، تطور الروایة العربیة الحدیثة فی مصر: ۱۸۷۰ـ ۱۹۳۸، ج۱، ص ۹۳، قاهره ۱۹۶۸.
[۳۳]
انیس خوری مقدسی، الفنون الادبیة و اعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة، ج۱، ص ۵۱۷، بیروت ۱۹۶۳.
۵.۱.۲ - تعداد و محتوازیدان ۲۲ داستان تاریخی دارد که اولی المملوک‌الشارِد (چاپ ۱۳۰۸/۱۸۹۱) و آخری شجرة الدّر (چاپ ۱۲۹۳ش/۱۹۱۴) است. از این میان، هفده داستان به تاریخ عرب و اسلام تا عصر صلاح‌الدین ایوبی بر می‌گردد، چهار داستان متعلق به تاریخ جدید مصر و یکی هم متعلق به تحولات عثمانی است [۳۴]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۰۲، قاهره ۱۹۷۰.
(فهرست کامل داستانهای تاریخی وی را می‌توان در این منابع دید). [۳۵]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، قاهره ۱۹۷۰.
زیدان تحت‌تأثیر و نفوذ داستان‌نویسان اروپایی، به خصوص والتر اسکات و الکساندر دوما، بوده و گرچه نتوانسته به سطح هنری آنها برسد، در این زمینه در ادبیات عرب موفق بوده است. [۳۶]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۲۴، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۳۷]
عمر دسوقی، فی‌الادب الحدیث، ج ۱، ص۳۷۰، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
در این داستانها زیدان قصد دارد وقایع گذشته را در روند دگرگونی حیات سیاسی عرب روایت کند؛ ازاین‌رو، جنبه تعلیمی و سرگرمی داستانها بر جنبه هنری آنها برتری دارد. [۳۸]
اعلام‌الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، چاپ رابرت کمبل، ج ۱ مقدمه شُرَیح، ص ۷۷، بیروت: الشرکة المتحدة للتوزیع، ۱۹۹۶.
۵.۱.۳ - ویژگیهاداستانهای وی طرح ساده‌ای دارند. محور اصلی این داستانها، عشق مجازی به زیبایی مسحورکننده زنی است که غالباً واقعیت مستند تاریخی ندارد. وی واقعیتهای تاریخی را با این عشق مجازی می‌آمیزد و با نثری ساده و ایجاد کشمکش و تعلیق و هیجان، خواننده را تا پایان با خود همراه می‌کند. [۳۹]
انیس خوری مقدسی، الفنون الادبیة و اعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة، ج۱، ص ۵۱۶، بیروت ۱۹۶۳.
[۴۰]
عبدالمحسن طه‌بدر، تطور الروایة العربیة الحدیثة فی مصر: ۱۸۷۰ـ ۱۹۳۸، ج۱، ص ۹۷، قاهره ۱۹۶۸.
[۴۱]
عمر دسوقی، فی‌الادب الحدیث، ج ۱، ص۳۷۰، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
داستانهای وی بارها تجدید چاپ و به فارسی، ترکی، هندی، روسی، آلمانی و برخی زبانهای دیگر ترجمه شده است. [۴۲]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۹۵ـ۹۶، قاهره ۱۹۷۰.
[۴۳]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۱۰۳، قاهره ۱۹۷۰.
[۴۴]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۹ـ ۱۰، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۴۵]
انیس خوری مقدسی، الفنون الادبیة و اعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة، ج۱، ص ۵۱۶، بیروت ۱۹۶۳.
۵.۱.۴ - نظر منتقدانناقدان شیوه داستان‌نویسی زیدان را ستایش می‌کنند، اما داستانهایش اعتبار تاریخی ندارند. به‌نظر ابوخلیل، [۴۶]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۷ـ۱۴، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۴۷]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۳۰۷ـ۳۱۵، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
زیدان تعمداً، برای تحقیر عربها، تاریخ آنها را تحریف کرده است. نویسندگانی نظیر فَرح أَنطون در داستان أورشلیم الجدیدة و القائم مقام نسیب بک در داستان خفایا مصر از او پیروی کرده‌اند، ولی هیچ‌کدام نتوانسته‌اند به محبوبیت زیدان دست یابند. [۴۸]
عبدالمحسن طه‌بدر، تطور الروایة العربیة الحدیثة فی مصر: ۱۸۷۰ـ ۱۹۳۸، ج۱، ص ۱۰۷ـ۱۰۹، قاهره ۱۹۶۸.
۵.۲ - زبان و تاریخ ادبیات عربی۵.۲.۱ - تاریخ آداب اللغةتاریخ آداب اللغة العربیة، که در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱، ۱۳۳۲/۱۹۱۴ و سپس در ۱۳۰۱ ش/۱۹۲۲ به ضمیمه فهرستی کامل در چهار جلد در مصر به چاپ رسید. [۴۹]
ج ۱ ستون ۹۸۵ـ ۹۸۶، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
زیدان در این اثر، با الهام از مستشرقانی چون بروگمن، در تقسیم دوره‌های تاریخ ادبیات عرب طرحی نو به‌وجود آورد و طه حسین به ابتکار وی توجه ویژه داشت. [۵۰]
طه‌حسین، من تاریخ الادب‌العربی، ج ۳، ص ۳۹۶، بیروت ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
احمد الاسکندری و لویس شیخو از این کتاب انتقاد کرده‌اند و شیخو آن را ترجمه‌ای از < تاریخ نوشته‌های عربی > اثر بروکلمان دانسته است. [۵۱]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۳۴ـ ۲۳۵، قاهره ۱۹۷۰.
[۵۲]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۸، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۵۳]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۱۳، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۵.۲.۲ - الالفاظ العربیةالالفاظ العربیة و الفلسفة اللغویة، که در ۱۳۰۳/۱۸۸۶ در بیروت به‌چاپ رسید. این کتاب با نام الفلسفة اللغویة و الالفاظ العربیة نیز به‌چاپ رسیده است. [۵۴]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۳۳، قاهره ۱۹۷۰.
[۵۵]
ج ۱ ستون ۹۸۵، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۵.۲.۳ - تاریخ اللغةتاریخ اللغة العربیة (مصر ۱۹۰۴). این کتاب به بررسی روند تکامل زبان عربی و تحول واژگان و ریشه لغات در گذر زمان پرداخته و زیدان در آن از به‌کارگیری واژه‌ها و اصطلاحات بیگانه در زبان عربی استقبال کرده است. [۵۶]
انیس خوری مقدسی، الفنون الادبیة و اعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة، ج۱، ص ۶۲۵ـ ۶۲۶، بیروت ۱۹۶۳.
[۵۷]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۳۳ـ۲۳۴، قاهره ۱۹۷۰.
۵.۲.۴ - البلغةالبُلغة فی اصول اللغة، که در مصر چاپ شده [۵۸]
ج ۱ ستون ۹۸۵، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
و یوسف اَسْعَد داغَر از این اثر، که موجود نیست یاد کرده است. [۵۹]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۲۰، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
محمد عبدالغنی حسن [۶۰]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۳۴، قاهره ۱۹۷۰.
نیز با آنکه این کتاب را ندیده، گفته که داغر آن را از کتاب سرکیس نقل کرده است.۵.۳ - تاریخ۵.۳.۱ - تاریخ الماسونیةتاریخ الماسونیة العام مُنذُ نشأتها الی هذه الایام (مصر ۱۸۸۹) که شرح تاریخ فراماسونهاست. [۶۱]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۳۱، قاهره ۱۹۷۰.
۵.۳.۲ - مشهورترین اثرتاریخ التمدن الاسلامی، که در پنج جلد (قاهره ۱۹۰۱ـ۱۹۰۶) به‌چاپ رسیده است. در واقع این اثر، برداشت و اقتباسی از آثار مستشرقانی مانند سِدْیو، کرمر، گولدتسیهر و مارگلیوث است. با این همه، به گفته طه حسین [۶۲]
طه‌حسین، من تاریخ الادب‌العربی، ج ۳، ص ۳۸۴ـ ۳۸۵، بیروت ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
آثار تاریخی زیدان، به علت بیگانگی وی با بررسی و تحلیل علمی مسائل تاریخی، قابل استناد نیستند. [۶۳]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص۶۹، قاهره ۱۹۷۰.
[۶۴]
شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، ج۱، ص ۱۸، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۵.۱.۴ - نظر منتقداناین کتاب، که مشهورترین اثر اوست، سبب اصلی انتخاب وی به سِمت استاد تاریخ اسلام در دانشگاه قاهره بود. در واقع، زیدان درک روشن و درستی از ارزشهای اسلامی نداشت؛ ازاین‌رو، شیخ‌شبلی نُعمانی کتاب انتقاد کتاب تاریخ التمدن الاسلامی را در نقد این اثر نوشت. لوئیس شیخو، یعقوب صروف و شیخ‌احمد الاسکندری نیز این کتاب را نقد کرده‌اند. [۶۵]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص۲۳۰، قاهره ۱۹۷۰.
این اثر به بسیاری از زبانها ترجمه شده است. ۵.۳.۴ - چاپ و ترجمهجلد چهارم آن را مارگلیوث در ۱۳۲۵/۱۹۰۷ به انگلیسی ترجمه کرده است. [۶۶]
جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ج ۱، ص ۱۷، چاپ حسین مونس، قاهره.
در ۱۳۳۳ش نیز علی جواهرکلام آن را به فارسی بر گرداند و در تهران منتشر کرد. ۵.۴ - تراجم و سرگذشتنامههاتراجم مشاهیر الشرق فی القرن التاسع عشر (قاهره ۱۳۲۵/۱۹۰۷)؛ مذکَّرات جرجی زیدان (بیروت ۱۳۴۵ ش/ ۱۹۶۶)؛ المدرسه الکلیه، قسمت دوم زندگینامه جرجی‌زیدان، که در ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷ با شرح و تعلیق نبیه امین فارِس به چاپ رسیده است. زیدان در زمینه تاریخ، جغرافی، علوم اجتماعی و روان‌شناسی نیز آثاری دارد. (فهرست کامل آثار زیدان را می‌توان در این منابع یافت). [۶۷]
محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، ج۱، ص ۲۲۹ـ۲۳۶، قاهره ۱۹۷۰.
[۶۸]
ج ۱ ستون ۹۸۵ـ ۹۸۷، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۵.۵ - مجله الهلالاین مجله که زیدان در ۱۳۰۹/۱۸۹۲ آن را تأسیس کرد، در کنار مجله المقتطف، در صدر مجله‌های پیشرو و پرشمار کشورهای عربی قرار گرفت. این مجله بیشتر به مسائل ادبی، تاریخی، اجتماعی و کمتر به سیاست می‌پرداخت. الهلال در برپایی نهضت جدید ادبی در مصر و سایر کشورهای اسلامی تأثیر بسیار داشت و بعد از مرگ زیدان، فرزندانش امیل و شکری انتشار آن را به عهده گرفتند. [۶۹]
ادیب مروّه، الصحافة العربیة: نشأتها و تطوّرها، ج۱، ص ۱۹۷، بیروت ۱۹۶۱.
به نظر بروگمن، انتخاب نام «الهلال»، که نماد وقت نزد مسلمانان است، از تفسیر پان‌عربیسم در تاریخ مسلمانان الهام گرفته است. ۶ - فهرست منابع(۱) شوقی ابوخلیل، جرجی زیدان فی‌المیزان، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۲) اعلام‌الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة، چاپ رابرت کمبل، بیروت: الشرکة المتحدة للتوزیع، ۱۹۹۶. (۳) محمد عبدالغنی حسن، جرجی زیدان، قاهره ۱۹۷۰. (۴) عمر دسوقی، فی‌الادب الحدیث، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰. (۵) جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، چاپ حسین مونس، قاهره. (۶) جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، بیروت، ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۸) طه‌حسین، من تاریخ الادب‌العربی، بیروت ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸. (۹) عبدالمحسن طه‌بدر، تطور الروایة العربیة الحدیثة فی مصر: ۱۸۷۰ـ ۱۹۳۸، قاهره ۱۹۶۸. (۱۰) مارون عبود، جرجی زیدان: حیاته، اعماله، ما قیل فیه، الفهارس، در جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان الکاملة، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۱) حنا فاخوری، الموجز فی الادب العربی و تاریخه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۲) ادیب مروّه، الصحافة العربیة: نشأتها و تطوّرها، بیروت ۱۹۶۱. (۱۳) انیس خوری مقدسی، الفنون الادبیة و اعلامها فی النهضة العربیة الحدیثة، بیروت ۱۹۶۳؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرجی زیدان»، شماره۴۶۱۶. |